Γιατί το παιδί με ΔΕΠΥ δυσκολεύεται στην τάξη;
Μια ματιά στον ρόλο του εγκεφάλου
Ένα παιδί με ΔΕΠΥ δεν είναι απείθαρχο, αδιάφορο ή τεμπέλικο. Είναι ένα παιδί με έναν εγκέφαλο που λειτουργεί διαφορετικά — και αυτή η διαφορετικότητα χρειάζεται γνώση, υπομονή, ενσυναίσθηση και κατάλληλη καθοδήγηση.
Γράφει ο Αντώνης Χρήστου
Η Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) είναι μια από τις συχνότερες νευροαναπτυξιακές διαταραχές της παιδικής ηλικίας. Επηρεάζει περίπου το 5% των παιδιών παγκοσμίως και μπορεί να εκδηλωθεί με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Η εικόνα της ΔΕΠΥ μέσα στην τάξη συχνά προκαλεί σύγχυση ή παρανοήσεις: το παιδί “δε συμμετέχει”, “ξεχνάει”, “πετάγεται”, “διασπάται εύκολα”. Όμως, αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι αποτέλεσμα αδιαφορίας, έλλειψης ευφυΐας ή κακού χαρακτήρα. Πρόκειται για διαφορετικό τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου, και συγκεκριμένα περιοχών που ρυθμίζουν την προσοχή, τη μνήμη, τον έλεγχο των παρορμήσεων, την οργάνωση της συμπεριφοράς αλλά και τη διαχείριση των συναισθημάτων.
Ο προμετωπιαίος φλοιός: Το «κέντρο ελέγχου» της σκέψης και των συναισθημάτων
Ο προμετωπιαίος φλοιός είναι το πιο πρόσθιο (μπροστινό) τμήμα του εγκεφάλου, βρίσκεται ακριβώς πίσω από το μέτωπο και λειτουργεί σαν το «κέντρο ελέγχου» της συμπεριφοράς μας. Είναι υπεύθυνος για τον συντονισμό της προσοχής, της σκέψης, των αποφάσεων, αλλά και της συναισθηματικής ρύθμισης. Ο προμετωπιαίος φλοιός εμπλέκεται στις λεγόμενες επιτελικές λειτουργίες, που είναι οι νοητικές ικανότητες που μας επιτρέπουν να συγκεντρωνόμαστε σε έναν στόχο και να οργανώνουμε τα βήματα για να τον πετύχουμε, να κρατάμε στο μυαλό μας πληροφορίες για σύντομο χρονικό διάστημα (μνήμη εργασίας), να ελέγχουμε παρορμητικές αντιδράσεις (αυτορρύθμιση), και να διαχειριζόμαστε τα συναισθήματά μας. Επομένως, οι επιτελικές λειτουργίες δεν περιορίζονται μόνο στη σκέψη, αλλά αγγίζουν και τον συναισθηματικό κόσμο του κάθε παιδιού.
Ο προμετωπιαίος φλοιός συνεργάζεται στενά με το “συναισθηματικό” μέρος του εγκεφάλου, όπως είναι η αμυγδαλή. Η αμυγδαλή ενεργοποιείται όταν νιώθουμε έντονα συναισθήματα (π.χ. θυμό ή άγχος), ενώ ο προμετωπιαίος φλοιός βοηθά στο να ρυθμίσουμε αυτά τα συναισθήματα— να τα κατανοήσουμε, να τα φιλτράρουμε, να μην τα εκφράσουμε. Όταν όμως η ικανότητα ρύθμισης των συναισθημάτων περιορίζεται, όπως συχνά συμβαίνει σε παιδιά με ΔΕΠΥ, τα συναισθήματα μπορεί να ξεσπούν απότομα και μια μικρή απογοήτευση (π.χ. ένα λάθος στην άσκηση) το παιδί μπορεί να τη βιώσει ως τεράστια. Επίσης το παιδί μπορεί να αντιδράσει με θυμό ή απόσυρση, ή/και να παρερμηνεύσει την πρόθεση των άλλων.
Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι αντιδράσεις του παιδιού δεν είναι λόγω υπερβολής ή “ευθιξίας”, αλλά λόγω δυσκολίας συναισθηματικής ρύθμισης, αποτέλεσμα της ίδιας νευροαναπτυξιακής ιδιαιτερότητας που επηρεάζει και τη γνωστική του λειτουργία.
Παράδειγμα από την καθημερινότητα: Ένα παιδί με ΔΕΠΥ που ξεχνά να φέρει τα βιβλία του στο σχολείο ενδέχεται να νιώσει ντροπή ή άγχος και μπορεί να πει “δε με νοιάζει” για να καλύψει τη δυσκολία του. Ως αποτέλεσμα μπορεί να θυμώσει, να αρνηθεί να συνεργαστεί ή να αποσυρθεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν πρόκειται για “χειρισμό” από μέρους του παιδιού, αλλά για έναν αναπτυσσόμενο εγκέφαλο που δυσκολεύεται να διαχειριστεί ταυτόχρονα το τι έπρεπε να κάνει στην τάξη, τα συναισθήματά του για την κάθε μαθησιακή πρόκληση, αλλά και την άποψη των άλλων για την μαθησιακή του επίδοση.
Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε κάποια κοινά ερωτήματα σε σχέση με τις μαθήτριες και μαθητές με ΔΕΠΥ στην τάξη.
Γιατί το παιδί με ΔΕΠΥ δυσκολεύεται να συμμετάσχει στην τάξη;
Η συμμετοχή σε μία σχολική δραστηριότητα απαιτεί συγκέντρωση, επεξεργασία οδηγιών που παίρνει από την/τον εκπαιδευτικό το παιδί και εστίαση σε μια συγκεκριμένη εργασία. Στα παιδιά με ΔΕΠΥ η προσοχή σε μια δραστηριότητα μπορεί να «φθίνει» γρηγορότερα καθώς ο εγκέφαλος “διψάει” για νέα ερεθίσματα. Αυτό δεν σημαίνει ότι το παιδί δεν θέλει να συμμετάσχει — απλώς δυσκολεύεται να διατηρήσει την απαραίτητη εστίαση για την ολοκλήρωση μιας συγκεκριμένης εργασίας.
Γιατί ξεχνάει τα πράγματά του και τις εργασίες;
Δομή και Ρουτίνα: Μια σαφής πρόβλεψη του τι ακολουθεί μέσα στη μέρα, βοηθά το παιδί να μειώσει την αβεβαιότητα και να προετοιμαστεί νοητικά και συναισθηματικά. Όταν “ξέρει τι να περιμένει”, το άγχος μειώνεται και αυξάνεται η συγκέντρωσή του. Η σταθερή ρουτίνα λειτουργεί σαν «εξωτερικός πιλότος» και βοηθά τον εγκέφαλο να διαχειριστεί το χάος των ερεθισμάτων.
Για τον/την εκπαιδευτικό:
- Χρησιμοποιήστε έναν ορατό εβδομαδιαίο ή ημερήσιο πίνακα προγράμματος με εικονίδια ή λέξεις.
- Ενημερώστε με σαφήνεια το παιδί για τις μεταβάσεις: «Σε 5 λεπτά θα μαζέψουμε και θα ξεκινήσουμε τη ζωγραφική.»
- Οριοθετήστε χρονικά πλαίσια («Έχεις 10 λεπτά ακόμα») και δώστε προειδοποιήσεις πριν την αλλαγή δραστηριότητας.
Για τον γονέα:
- Δημιουργήστε μια πρωινή και βραδινή ρουτίνα (π.χ. ξύπνημα, πρωινό, ντύσιμο, σχολείο).
- Χρησιμοποιήστε πρόχειρα προγράμματα ή μαγνητικούς πίνακες στο ψυγείο.
- Προετοιμάστε από το βράδυ την τσάντα ή τα ρούχα, ώστε το πρωί να μην υπάρχει πίεση και βιασύνη.
Οπτικά Εργαλεία: Τα παιδιά με ΔΕΠΥ συχνά δυσκολεύονται να κρατήσουν στο μυαλό τους πολλά βήματα ή αφηρημένες οδηγίες. Τα οπτικά βοηθήματα γίνονται «γέφυρα» ανάμεσα στην πρόθεση και την πράξη. Οι εικόνες και οι δομημένες λίστες μειώνουν τη γνωστική φόρτιση, κάνουν τις οδηγίες «χειροπιαστές» και βοηθούν στην ανάκληση των πληροφοριών.
Για τον/την εκπαιδευτικό:
- Καταγράψτε βήμα-βήμα στον πίνακα τι πρέπει να κάνουν τα παιδιά (π.χ. 1. Άνοιξε βιβλίο – 2. Διάβασε σελίδα 23 – 3. Απάντησε 3 ερωτήσεις).
- Μοιραστείτε παραδείγματα εργασιών που έχουν συμπληρωθεί σωστά.
- Χρησιμοποιήστε εικονίδια ή σύμβολα για κοινές οδηγίες (π.χ. «άκου», «γράψε», «περίμενε»).
Για τον γονέα:
- Χρησιμοποιήστε checklists για προετοιμασία της σχολικής τσάντας («τετράδιο μαθηματικών ✔️», «μπουκάλι νερό ✔️»).
- Δημιουργήστε εικονογραφημένες ρουτίνες για το μπάνιο, το διάβασμα, τον ύπνο.
- Δοκιμάστε χρωματική κωδικοποίηση υλικών (π.χ. μπλε τετράδιο για μαθηματικά, πράσινο για γλώσσα).
Θετική Ενίσχυση: Τα παιδιά με ΔΕΠΥ συχνά ακούνε περισσότερο τι δεν έκαναν σωστά παρά τι κατάφεραν. Αυτό μπορεί να επηρεάσει την αυτοεκτίμηση και τη διάθεσή τους. Η συστηματική ενίσχυση της προσπάθειας, ακόμη κι αν δεν ολοκληρώθηκε ο στόχος, είναι καθοριστική. Η ντοπαμίνη —ουσία που συνδέεται με το αίσθημα επιβράβευσης— λειτουργεί διαφορετικά στον εγκέφαλο παιδιών με ΔΕΠΥ. Η θετική ενίσχυση κινητοποιεί, ρυθμίζει τη διάθεση και ενισχύει την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους.
Για τον/την εκπαιδευτικό:
- Αναγνωρίστε μικρές νίκες: «Μου άρεσε που άκουσες όλες τις οδηγίες πριν ξεκινήσεις την άσκηση!»
- Δώστε θετική ανατροφοδότηση στην ολομέλεια όταν το κρίνετε κατάλληλο: «Ο Άρης σήμερα περίμενε τη σειρά του και μπράβο του!»
- Χρησιμοποιήστε συστήματα επιβράβευσης ή συστήματα πόντων για την τήρηση κανόνων.
Για τον γονέα:
- Ενισχύστε με λόγια, όχι μόνο με υλικά: «Ήταν δύσκολο να συγκεντρωθείς, αλλά προσπάθησες και αυτό έχει αξία.»
- Δημιουργήστε ένα “βάζο επιβράβευσης” στο σπίτι με μάρκες που συγκεντρώνει το παιδί για θετικές συμπεριφορές.
- Μην περιμένετε την “τέλεια εκτέλεση” – ενισχύστε την κατεύθυνση, την πρόθεση, την προσπάθεια.
Συναισθηματική Ασφάλεια: Πίσω από κάθε μαθησιακό επίτευγμα κρύβεται ένα παιδί που νιώθει ότι το αποδέχονται. Για τα παιδιά με ΔΕΠΥ, τα οποία βιώνουν συχνά αποδοκιμασία ή αποτυχίες, η αίσθηση ασφάλειας είναι θεμέλιο μάθησης και ανάπτυξης. Η συναισθηματική ασφάλεια ενεργοποιεί περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με την επιθυμία για σύνδεση, το κίνητρο και τη μάθηση. Χωρίς συναισθηματική ασφάλεια, όποια άλλη προσπάθεια είναι δύσκολο να καρποφορήσει.
Για τον/την εκπαιδευτικό:
- Δώστε στο παιδί μια “θέση” μέσα στην τάξη, έναν ρόλο, μια αίσθηση του ανήκειν.
- Αποφύγετε τις επιπλήξεις μπροστά στους συμμαθητές– προτιμήστε να παρέχετε ατομική, ήρεμη ανατροφοδότηση.
- Δείξτε κατανόηση όταν εκδηλώνει έντονα συναισθήματα – πολλές φορές είναι δυσκολία συναισθηματικής ρύθμισης, και όχι αντίδραση.
Για τον γονέα:
- Δημιουργήστε ένα περιβάλλον χωρίς επικρίσεις, όπου επιτρέπεται στο παιδί να κάνει λάθη χωρίς φόβο.
- Συζητήστε με ειλικρίνεια για τη ΔΕΠΥ: «Ο εγκέφαλός σου λειτουργεί διαφορετικά και αυτό είναι ΟΚ. Εμείς θα βρίσκουμε τρόπους να σε βοηθάμε.»
- Δείξτε αποδοχή άνευ όρων: «Σ’ αγαπώ όχι επειδή τα καταφέρνεις, αλλά επειδή είσαι εσύ.»
Ένα παιδί με ΔΕΠΥ δεν είναι απείθαρχο, αδιάφορο ή τεμπέλικο. Είναι ένα παιδί με έναν εγκέφαλο που λειτουργεί διαφορετικά — και αυτή η διαφορετικότητα χρειάζεται γνώση, υπομονή, ενσυναίσθηση και κατάλληλη καθοδήγηση. Όταν υποστηρίζουμε όχι μόνο τη συμπεριφορά αλλά και τη συναισθηματική και γνωστική πραγματικότητα του παιδιού, τότε χτίζουμε ένα σχολείο και μια κοινωνία πραγματικά συμπεριληπτική.
